قبل از انقلاب اسلامی ۲۴ دوره انتخابات برگزار شد. بررسی عملکرد مجالس قانون‌گذاری در طول ۲۴ دوره، نشان می‌دهد که به استثنای دو سه دوره، بقیه مجالس، فرمایشی بوده و قوانین ننگینی چون کاپیتولاسیون را تصویب کرده‌اند. اولین، بزرگترین و مهم‌ترین انتخابات طول تاریخ ایران زمانی برگزار شد که مردم به تغییر نظام شاهنشاهی به جمهوری اسلامی رای دادند. در مقاله زیر تاریخچه‌ای از انتخابات، از دوره مظفرالدین شاه تا بعد از انقلاب آورده شده است.
انقلاب مشروطه و اولین مجلس قانون‌گذاری
پس از انقلاب مشروطه در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار، فرمان مشروطیت در تاریخ ۱۴ جمادی‌الثانی سال ۱۳۲۴ هجری قمری از طرف مظفرالدین شاه قاجار صادر شد. اولین دوره مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۷ مهر ۱۲۸۵ هجری شمسی افتتاح شد.
فرمان مظفرالدین شاه در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی برای آغاز به کار مجلس
مصصم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان قاجاریه، علما، اعیان، اشراف، ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهام امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مداقه لازمه را به عمل آورده به هیئت وزرای دولت‌خواه ما در اصلاحاتی که برای سعادت و خوشبختی ایران خواهد شد اعانت و کمک لازم را بنماید.
انقلاب مشروطه برای چه کسانی؟
انقلاب مشروطه از نظر تئوری، موجب تهیه قانون اساسی و ایجاد مجلس گردید، ولی درعمل ناکام ماند. به دنبال تحصن علما و مردم در دوره قاجار، مظفرالدین شاه در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵(۱۴ جمادی الثانی ۱۳۲۴ هجری قمری) با صدور فرمانی دستور داد مجلس مشورتی متشکل از منتخبان، شاهزادگان،علما، اعیان و اشراف، حاکمیت، تاجران و اصناف تشکیل شود. آنها قرار بود در امور دولتی و مصالح عامه مشاوره دهند.
وی چهار روز بعد مجبور شد فرمان دیگری صادر کند و برای به رسمیت شناختن حق حاکمیت تمامی طبقات و قشرهای مردم، دولت را به برگزاری انتخابات و تشکیل مجلس مامور نماید. نخستین مجلس شورای قانون‌گذاری ایران، با خطاب مظفرالدین شاه در ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ هجری قمری آغاز به کار کرد. بر اساس نخستین نظامنامه انتخاباتی، فقط کسانی می‌توانستند رای بدهند که صاحب یا ملک باشند یا دست کم مِلک آن ها هزار تومان قیمت داشته باشد.
قانون انتخابات در زمان قاجاریه
نخستین انتخابات در ایران در زمان قاجاریان پیرو پیروزی انقلاب مشروطه برگزار شد. پس از انقلاب مشروطه مجلس عالی (۱۲۸۵) در ایران تشکیل شد. مجلس عالی، قانون انتخابات را برای برگزاری انتخابات مجلس اول تدوین کرد و به امضای شاه رساند. سواد خواندن، نوشتن و توان تکلم به زبان فارسی از شرایط نامزدهای انتخابات بود و فقط طبقه‌های خاصی از اجتماع حق داشتند در مجلس نماینده داشته باشند.
شرایط رای‌دهندگان در اولین انتخابات
شرط طبقه اجتماعی: شاهزادگان قاجار، روحانیون، اشراف، تجار، زمین‌داران و اصناف طبقه‌هایی بودند که به فرمان شاه می‌توانستند نمایندگان خود را برگزینند. از مردم عادی کسانی حق رأی داشتند که ملکی به ارزش دست کم هزار تومان داشته باشند یا جزو اصناف شناخته‌شده باشند و اجاره مغازه‌شان حداقل به اندازه متوسط اجاره محل باشد و صنف‌هایی کم‌درآمد مانند حمالان و شتربانان نماینده و حق رأی نداشتند.
شرط سن: داشتن بیست و پنج سال سن و «رعیت ایران» بودن از شرایط افرادی بود که حق رأی داشتند.
شرط جنسیت: زن‌ها حق رأی نداشتند.
شیوه انتخابات: در مجلس اول تهران ۶۰ نماینده داشت و سایر ایالت‌ها ۹۶ کرسی داشتند. نمایندگان ایالت‌ها توسط مجلس ایالتی به صورت دو مرحله‌ای انتخاب می‌شدند و نتیجه رأی مجلس ایالتی نمایندگان مجلس شورای ملی برگزیده می‌شدند.
مجلس عالی (۱۲۸۷) پس از استبداد صغیر و به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه قاجار و فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان تشکیل شد. این مجلس محمدعلی شاه قاجار را عزل کرد و احمدشاه قاجار را به جای وی به پادشاهی رساند. اعضای این مجمع منصوب صدر اعظم بودند و برای انتخاب اعضای آن انتخاباتی برگزار نشد.
تغییر شرایط نمایندگان
شرط شغل و طبقه اجتماعی را از قانون انتخابات حذف شد. شرط ثروت را از ۱۰۰۰ تومان به ۲۵۰ تومان تغییر دادند. کرسی‌های تهران را به ۱۵ نماینده کاهش دادند و کرسی ایالت‌های دیگر را به ۱۰۱ کرسی افزایش دادند و برای اقلیت‌های مذهبی ۴ کرسی تعیین کردند.
سه ماه بعد از فتح تهران در سال ۱۲۸۸ دومین مجلس شورای ملی، تشکیل شد و البته تغییراتی در قانون انتخابات نیز بوجود آمد. نظامنامه انتخابات دوباره تغییر کرد تا به حالت زیر درآمد.
رای‌دهنده میبایست حداقل بیست سال داشته باشد و فرد ایران (تبعه ایران) باشد و یکی از شروط زیر را داشته باشد:
- معروفیت محلی داشته باشد.
- لااقل شش ماه قبل از انتخاب در محل انتخاب یا توابع آن سکنی داشته باشند.
- لااقل دارای دویست و پنجاه تومان علاقه ملکی یا ده تومان مالیات بده باشند یا پنجاه تومان عایدی سالیانه داشته‌باشد.
- تحصیل‌کرده باشد.
باز هم در این انتخابات زن‌ها حق رأی نداشتند و در ردیف افرادی از گروه زیر قرار می‌گرفتند که حق رای نداشتند.
- افراد خارج از رشد و آن‌هایی که در تحت قیمومیت شرعی هستند.
- تبعه خارجه، اشخاصی که خروجشان از دین حنیف اسلام در حضور یکی از حکام شرع جامع‌الشرایط به ثبوت رسیده باشد.
- ورشکستگان به تقصیر، مرتکبین قتل و سرقت و مقصرینی که مستوجب مجازات قانونی اسلامی شده‌اند،.
- معروفین به ارتکاب قتل و سرقت و غیره که شرعاً برائت خود را ثابت نکرده باشند، اهل نظام بری و بحری (نظامیان) که مشغول خدمتند.
خوشبختانه مجلس دوم در سال ۱۲۹۰ نظامنامه انتخابات دوباره تغییرات مثبتی داشت. برای مثال شرط طبقه اجتماعی، همان شرط مالکیت برای رای‌دهندگان لغو شد. افراد زیر به آن‌هایی که اجازه رای نداشتند افزوده شد که بررسی هر کدام ازین شرایط خود محل بحث است.
- متکدیان
- اشخاصی که به وسائل بی‌شرفانه تحصیل معاش می‌نمایند.
- مقصرین سیاسی که ضد اساس حکومت ملی و استقلال مملکت قیام و اقدام کرده‌اند.
سن نامزدهای انتخاباتی باید در محدوده سنی سی تا هفتاد سال میبود. نمایندگان میبایست مسلمان می‌بودند مگر نمایندگان اقلیت‌های مذهبی (مسیحی و زرتشتی و کلیمی).
تاریخچه انتخابات در دوره پهلوی
در دوران حکومت رضا خان و محمدرضا شاه، با انتخابات فرمایشی، کسانی به مجلس راه یافتند که هیچ‌گونه استقلالی در رای نداشتند و عملا به مهری شبیه بودند که وظیفه آن تایید تصمیم‌های شاه بود.
مجلس پنجم، تحت نظارت مزدوران رضاخان تشکیل شد تا به عنوان وسیله ای در پایه ریزی دیکتاتوری به کار رود، ولی با وجود این، در تهران نمایندگانی مثل شهید مدرس و دکتر محمد مصدق که مورد نظر مردم بودند، انتخاب شدند. وجود چنین نمایندگانی سبب شد دولت در اجرای خواسته های خود با احتیاط پیش رود.
معروف است وقتی بعضی از نمایندگان منتخب دولت حاضر نمی‌شدند به بعضی از لوایح رای بدهند، وزیر پیشنهاد دهنده می‌گفت: «این لایحه، با نظر رییس دولت (یعنی رضاخان) تنظیم شده.» و آن‌گاه تصویب می‌شد.
اولین حضور زنان در انتخابات
در سال ۱۳۴۱، در زمان سلطنت محمدرضا پهلوی، قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی تصویب شد. در این قانون برای اولین بار به زنان ایرانی حق رأی داده شد و شرط مسلمانی و قسم خوردن به قرآن را برداشته شد. روحانیون قم مخالفت‌های شدیدی با این قانون نشان دادند و به خشونت نیز کشیده شد ولی در نهایت اجرا شد.
درصد شرکت‌کنندگان در انتخابات زمان پهلوی به قلم اسدالله علم
اسدالله علم، نخست وزیر و وزیر دربار پهلوی، در خاطرات خود درباره میزان شرکت‌کنندگان در انتخابات چنین می‌نویسد:
«در سرتاسر مملکت، انتخابات انجمن شهر برگزار شده، به رغم این که بیش از حد معمول به آنها آزادی داده شده بود، ظاهرا مردم تهران، کاملا نسبت به این جریان بی‌تفاوتند. از پنج میلیون جمعیت تهران، فقط هفتاد هزار نفر زحمت رای دادن به خود داده‌اند.»
انتخابات پس از پیروزی انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی چندین نوبت همه‌پرسی و انتخابات عمومی و سراسری در کشور برگزار شده است. تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره)، نظام شاهنشاهی بر ایران حکمرانی می‌کرد.
پس از انقلاب اسلامی ایران نیز انتخابات با نظارت شورای نگهبان ادامه یافت. هم‌اکنون طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی، قوه مجریه و مقننه توسط مردم انتخاب می‌شوند و قوه قضائیه توسط رهبر ایران که خود توسط مجلس خبرگان رهبری انتخاب می‌گردد و اعضای مجلس خبرگان نیز توسط مردم انتخاب می‌شوند.
ساختار حقوقی جمهوری اسلامی به ترتیبی تنظیم شد که همه مقام‌های حکومتی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با رای مردم انتخاب شوند و تنها تغییر قانون رای در این دوره در مورد شرط سن رای‌دهندگان بود که در ابتدا به ۱۵ سال رسید و دوباره آن را در سال ۱۳۸۵ از ۱۵ سال به ۱۸ سال تغییر دادند.
مهم‌ترین انتخابات پس از انقلاب اسلامی
اولین و مهم‌ترین انتخابات پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در حقیقت تعیین‌کننده نوع حکومت کشور بود، همه‌پرسی تغییر نظام شاهنشاهی به جمهوری اسلامی ایران است و به این ترتیب مردم، اراده و خواست خود را در تاریخ ثبت کردند.
در ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ همه‌پرسی نظام جمهوری اسلامی با مشارکت و رای بی‌سابقه، مشارکت نزدیک به ۹۹ درصدی، تصویب شد. ۱۲ مرداد انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی برگزار شد و پس از نهایی شدن، ۱۲ آذرماه قانون اساسی را به همه‌پرسی گذاشتند و تصویب شد. در سال ۱۳۶۸ نیز همه‌پرسی‌ای برای اصلاح چند بند قانون اساسی برگزار شد که تصویب شد.
بیشتر بدانید
- نامزدهای مجلس بیرجند در انتخابات مجلس دوازدهم
- تایید صلاحیت ۷۳ داوطلب از ۴ حوزه خراسان جنوبی
- نتایج تایید صلاحیت داوطلبان مجلس خبرگان رهبری در خراسان جنوبی
چه انتخاباتی در ایران برگزار می‌شود؟
طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چهار دسته انتخابات در ایران برگزار می‌شود:
- خبرگان رهبری
ملت ایران به استناد قانون اساسی، نمایندگان خودرا در مجلس خبرگان رهبری برمی‌گزیند تا رهبری نظام را مشخص نمایند. رهبری در چارچوب قانون اساسی سیاست‌های کلی نظام را با مشورت با مجمع تشخیص مصلحت، معین واعلام می‌نماید.
- مجلس شورای اسلامی
ملت ایران به استناد قانون اساسی، نمایندگان خودرا درمجلس شورای اسلامی برمی‌گزیند تا قوانین کشوررا در چارچوب قانون اساسی و سیاست‌های کلی نظام به تصویب برساند.
- ریاست جمهوری
ملت ایران به استناد قانون اساسی، فردی را به عنوان رئیس جمهور برمی‌گزیند تا قوانین کشور را از طریق هیئت دولت اجرا نماید.
- شوراهای شهر و روستا
ملت ایران به استناد قانون اساسی در روستاها، شهرها و استان‌ها به منظور حل مشکلات منطقه خود نمایندگانی برای شوراهای محلی برمی‌گزینند.
منبع: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ویکیپدیا
آشنایی با نامزدهای انتخابات مجلس شورای اسلامی بیرجند، درمیان و خوسف
دکتر امیر بیدختی
دکتر امیر بیدختی، متولد بیرجند، دکترای هوش مصنوعی از دانشگاه صنعتی شریف و کارآفرین موفق پارک علم و فناوری این دانشگاه است.
وی همچنین موسس و مدیرعامل موسسه آوای هوشمند سخن (ترجمیک) دارای اشتغال مستقیم برای ۱۰۰+ نفر و غیرمستقیم برای بیش از ۳۰۰۰ نفر اشتغال‌زایی کرده است.
از دیگر سوابق تحصیلی و حرفه‌ای ایشان می‌توان به عضویت در بنیاد ملی نخبگان، مدیر پژوهشی در سازمان جهاد خودکفایی صدر، پژوهشگر صنایع الکترونیک ایران، مدیر مسئول نشر نعناع و تدریس در دانشگاه صنعتی شریف اشاره کرد.
دکتر بیدختی به زبان‌های انگلیسی، روسی و عربی هم مسلط است.
بازتاب: پیشرفت حوزه اقتصادی خراسان جنوبی - مجله خبری بیرجند انتخاب