دكتر محمدحسن گنجی در سال ۱۲۹۱ در بيرجند به دنيا آمد. او در سال ۱۳۱۷ در دانشگاه ويكتورياي منچستر دوره‌ي كارشناسي ارشد را گذراند و در سال ۱۳۳۱ به آمريكا رفت و دكتراي جغرافيا را از دانشگاه كلارك در ماساچوست دريافت کرد. حسن گنجی پس از بازگشت به تهران سازمان هواشناسي را بنيان نهاد. خدمت دکتر گنجی در دانشگاه تهران در سال ۱۳۵۵ با دريافت درجه‌ي استاد ممتاز به پايان رسيد؛ اما او بيكار ننشست و در همين سال كار دانشگاه بيرجند را پایه‌ریزی کرد. پدر علم جغرافیای ایران، دکتر محمد حسن گنجی در نهایت در سال ۲۰۰۱ ميلادي، سازمان هواشناسي جهاني او را به عنوان دانشمند برگزيده سال معرفي كرد.
بیشتر بخوانید:
- نامزدهای مجلس بیرجند در انتخابات مجلس دوازدهم
- آدرس دفاتر پلیس ۱۰+ در استان خراسان جنوبی
- تایید صلاحیت ۷۳ داوطلب از ۴ حوزه خراسان جنوبی
كودكی و نوجوانی دکتر گنجی
محمدحسن گنجي در ۲۱ خرداد ۱۲۹۱ خورشيدي برابر با ۱۱ ژوئن ۱۹۱۲ ميلادي در شهر كوچك و دورافتاده بيرجند در مركز قائنات (قهستان) به دنيا آمد. سرزمين قهستان مانند جزيره‌اي در درياي شن بود و ورود به آن از هر سو نيازمند گذشتن از فرسنگ‌ها كوير بي آب و علف بود. ساكنان آن و به ويژه اهالي بيرجند از اكثريتي از ريشه‌‌ي ايرانيان قديمي با رگه‌هايي از ديگر اقوام تشكيل مي‌شد كه بيشتر از راه كشاورزي همراه با دامداري روزگار مي‌گذراندند. خانواده‌ي گنجي نيز از همين مردمان بودند.
شش ساله بود كه وارد مدرسه‌ي شوكتيه در بيرجند شد. بيشتر دوران تحصيل مقدماتي او در دهه‌ي نخست ۱۳۰۰ خورشيدي با تحولات سياسي، اجتماعي گسترده كشور و پايان سلطنت دويست ساله‌ي قاجار و آغاز دوران پهلوي همراه شد. بيرجند كه تا آن زمان روستاي دورافتاده‌اي به شمار مي‌رفت، كم كم به عنوان يك منطقه‌ي استراتژيك مطرح شد و مركز فرماندهي تيپ نظامي قائنات و سيستان و بلوچستان لقب گرفت. در مدرسه‌ي شوكتيه رسم بر اين بود كه به شاگرد نخست، شاگرد دوم و شاگرد سوم به ترتيب مدال طلا، مدال نقره و يك كتاب نفيس هديه مي‌دادند و گنجي در طول شش سال تحصيل چهار مدال طلا و دو نقره، به دست آورد و در جشن پايان دوره كه آن مدال‌ها را به سينه زده بودم چنان احساس سربلندي مي‌كرد كه به بيان خودش«گويي قلعه ي خيبر را فتح كرده بود.»
دو رويداد مهم در آن سال‌ها رخ داد كه اثر عميقي بر گنجي گذاشت: يكي خشكسالي شديدي كه تاثيرات انساني دردناكي برجاي گذاشت. پس از سه چهار سال همه‌ي قنات‌هاي بيرجند خشكيد، محصولات كشاورزي از ميان رفت و خيلي از روستاييان به شهرهاي ديگر كوچ كردند. خانواده‌ي گنجي در آن سال‌ها بسيار سختي كشيدند و حتي آب آشاميدني را از جاهاي ديگر فراهم مي‌كردند. دومين رويداد هنگامي رخ داد كه او كلاس چهارم يا پنجم دبستان بود. زمستان ۱۳۴۳ هجري قمري بود كه پس از چند روز بارش پيوسته‌ي باران، سيلي بزرگ رخ داد و همه‌ي قنات‌ها را نابود كرد و آسيب زيادي به بار آورد. خاطره‌ي تلخ آن دو رويداد هواشناختي همچنان در ذهن گنجي ماند و حتي در گزينش روش زندگي و روي آوردن او به دانش جغرافيا و هواشناسي اثر زيادي داشت.
کسب علم دکتر محمد حسن گنجی در تهران
بعد از مطالعه متوسطه در بیرجند، دکتر گنجی، در سال ۱۳۰۹ خورشیدی به تهران رفت تا حقوق بخواند. اما متوجه شد که بیشتر اساتید مدرسه عالی حقوق فرانسوی بودند و او زبان فرانسوی را نمی‌دانست. بنابراین، وارد دارالمعلمین عالی شد که در آن زمان اولین دانشگاه کشور بود. دارالمعلمین عالی در سال ۱۳۰۷ تأسیس شده بود و دو دپارتمان «فلسفه و ادبیات» و «تاریخ و جغرافیا» داشت. گنجی در رشته تاریخ و جغرافیا ثبت نام کرد و پس از سه سال، در سال ۱۳۱۲، لیسانس این رشته را اخذ کرد.
با توجه به کسب مقام اول در کنکور اعزام به خارج در بخش معلمی تاریخ و جغرافیا، گنجی همراه با دیگر دانش‌آموختگان به فرانسه اعزام شد. به دلیل آشنایی محدودی که در دبیرستان شوکتی بیرجند با زبان انگلیسی داشت، بعد از چند روز او به همراه دیگر دانشجویان به لندن فرستاده شدند. بر خلاف برخی دانشجویان که برای یادگیری زبان انگلیسی به مدت یک سال در یک خانواده انگلیسی زندگی میکردند، به دلیل آشنایی کافی با زبان انگلیسی، گنجی بلافاصله پس از ورود به انگلیس به دانشگاه ویکتوریا در منچستر معرفی شد.
در سال دوم زندگی در انگلیس، گنجی تصمیم گرفت در زمینه جغرافیا کار کند و از آن پس تاریخ برای او درجه اهمیت بیشتری پیدا کرد. او در گروه تخصصی جغرافیا در دانشگاه منچستر ثبت نام کرد و پس از چهار سال، موفق به کسب لیسانس تخصصی و ممتاز در جغرافیا شد که معادل کارشناسی ارشد به شمار می‌آید.
خدمات علمی و آموزشی دکتر حسن گنجی
دکتر گنجی ۳۷ سال تدریس کرد. از سال ۱۳۱۷ در دانشکده تدریس کرد. این دانشگاه که در سال ۱۳۰۷ تأسیس شد، ۸ رشته را ارائه می دهد و تقریباً ۱۵۰ کارشناس دارد که در رشته های تاریخ و جغرافیا فارغ التحصیل شده اند. با فارغ التحصیلان کلاس اول و دوم قبل از ایشان و همچنین فارغ التحصیلان کلاس چهارم و پنجم که بعد از ایشان وارد دانشگاه شدند آشنا شدم. سال ششم ابتدایی بود که در آنجا شروع به تدریس کلاس های عادی کرد. به دانش آموختگان پایه هفتم و هشتم تدریس کرد. همچنین از سال ۱۳۱۷ تا ۱۳۵۴ با افرادی که در این رشته تحصیل کرده و یا در سال های دیگر در گروه جغرافیا تحصیل کرده اند، ارتباط مستقیم داشت. بنابراین می توان گفت که او تاریخ جغرافیایی ایران است.
به گفته گنگی، معلم جغرافیا چه در دبیرستان و چه در دانشگاه باید همواره به دنبال دانش مرتبط با جغرافیا باشد تا آموزش صحیح و موثری داشته باشد. از این رو تمام کتاب ها و نامه ها و حتی مجلات و روزنامه هایی را که در جغرافیا و علوم مربوط تهیه و منتشر شده بود مطالعه کرد و در صورت امکان جمع آوری کرد. او همواره سعی می کرد مطالب، نظریه ها و دستاوردهای جدید را در کلاس های مختلف دانشگاه ذکر کند و دانشجویان را عمیق تر کند.
وقتی به مقالات امتحانی نگاه می کند و به مطالعه مقالات علمی و پژوهشی دانش آموزان می پردازد که نیاز به تصحیح و اظهار نظر دارند، این عادت در او تقویت می شود که هر کتاب یا نوشته ای را که می خواند به طور انتقادی بررسی کند و نظر خود را در حاشیه بگذارد. یک کتاب یا مقاله و موضوعاتی را که می توان در مورد آنها بحث کرد یا بازتاب داد با خطوط مختلف علامت گذاری کنید. بنابراین، کمتر کتاب یا مجله ای در کتابخانه شخصی او یافت می شود که این عادت را خوب یا بد منعکس نکند.
سخنرانی یکی از جزئیات زندگی اوست. او حداقل ۴۰-۵۰ جلد دفتر در کتابخانه خود دارد که در آن وقایع روزانه زندگی خود را ثبت می کند. شرح بازدیدهای متعدد داخلی و خارجی، شرکت در کنگره ها و کنفرانس های علمی بین المللی، تعامل با کادر علمی به ویژه جغرافیدانان، بازدید از گروه های آموزشی جغرافیای کشورهای مختلف، مشاهدات جغرافیایی از جمله خاطرات ارزشمند گنجی است.
دستاوردهای دکتر حسن گنجی
گنجی در طول ۳۰ سال فعالیت خود در دانشگاه، سمت ها و سمت های مختلفی را بر عهده داشت. او به دلیل ارتباط کار و جغرافیا هرگز به فکر کار در موسسات غیردانشگاهی بر خلاف کار در دانشگاه ها نبود و همواره از فرصت های یادگیری مختلف مانند مسافرت و شرکت در کنگره های بین المللی و کنفرانس های بین المللی مرتبط با جغرافیا استفاده می کرد. مدرسه او زنده و در حال رشد است. و تغییری رخ داد. همکاری ۱۲ ساله وی با وزارت راه در آن زمان را می توان دلیل همکاری وی با نهادهای خارج از دانشگاه دانست که ۵ سال از آن با معاونت در این وزارتخانه همراه بود. وی این ۵ سال را صرف تاسیس و توسعه اداره هواشناسی وزارت راه کرد.
بحث هواشناسی در ایران از سال ۱۳۳۰ شمسی آغاز شد و در سال ۱۳۳۵ اداره ای به نام اداره کل هواشناسی در وزارت راه تأسیس شد. از آنجایی که پایان نامه گنجی درباره اقلیم ایران بود، به ریاست گروه انتخاب شد. قبلاً یک واحد کوچک زیر نظر سازمان هواپیمایی کشوری وجود داشت.
رييس هواپيمايي حاضر نبود كه فعاليت هواشناسي از آن جا جدا شود و گنجي پنج شش سال كوشش كرد تا قانون استقلال هواشناسي در اسفند ۱۳۳۷ به تصويب مجلس سنا رسيد. او قانون عضويت ايران در سازمان هواشناسي جهاني را نيز به تصويب آن مجلس رساند.
در آغاز كار گنجي در اداره‌ي هواشناسي، آن اداره فقط بيست تا بيست و پنج كارمند داشت كه حقوقشان از دستگاه‌هاي ديگر پرداخت مي‌شد. چون هواشناسي بودجه‌ي مستقل نداشت و آن كارمندان از جاهاي ديگر حقوق مي‌گرفتند، چندان به برنامه‌هاي گنجي توجه نداشتند. از اين رو، او تصميم گرفت خودش كارمند تربيت كند. بنابراين، هر سال صد نفر ديپلمه مي‌گرفت و آنها را به سطح فوق ديپلم (كارمند فني) مي‌رساند. كوشش‌هاي او در آن سال‌ها باعث شد كه كم كم ارزش هواشناسي و سودمندي آن بر همگان آشكار شود تا جايي كه امروزه سازمان هواشناسي ايران يكي از بزرگ ترين دستگاه‌هاي علمي در سطح ملي و بين المللي به شمار مي‌آيد.
سرنوشت دکتر گنجی از مشاهیر بیرجندی
داستان زندگی علمی محمدحسن گنجی از نخستین روزهای سال ۵۸ آغاز شد. آن واقعه را از زبان خودش بخوانیم: «فروردین ۱۳۵۸ که از خدمت آموزش عالی در بیرجند آزاد شدم، دوران بازنشستگی من که سال ها به آن فکر می کردم شروع شد و مجبور شدم به آن برسم. پناهگاه یزدیکا خلوت کتابخانه فقیر من.» اکنون زمان اجرای برنامه های بازنشستگی ام است و برای شروع مدتی را صرف گردآوری کتاب ها و مقالات و تهیه منابع و منابع در کتابخانه ام کرده ام تا کتابی در مورد اقلیم ایران تهیه کنم.
پدر برجسته علم جغرافی و هواشناسی ایران که از روزگاری می گفت که برای امرار معاش مجبور به ترجمه شناسنامه در دفاتر مترجمی می شد، سرنوشتی را یادآوری می کند که بیشتر روشنفکران و فرهنگ بزرگ ایران در طول تاریخ به آن دچار شده اند. فراز و نشیب های دکتر محمد حسنی گنجی، سرنوشت علم و اندیشه و همان حکایتی که در این سرزمین فرهنگ و ادب همیشه آشناست «علم بهتر است یا ثروت». عجیب است که او را به دلیل همکاری با اسدالله علم برای تأسیس دانشگاه بیرجند در خانه ای قرار دادند: «در سال ۵۸ ریاست دانشگاه را از من گرفتند، در واقع یکی از دلایل پاکسازی من رهبری بود. دانشگاه بیرجند و به دلیل ارتباطم با اهل علم و دانش مرا اخراج کردند.
نگارش‌هاي دکتر گنجي پدر علم جغرافیای ایران
دكتر گنجي داراي آثار علمي زيادي است كه بيشتر به صورت مقاله‌هاي علمي در مجله‌هاي داخلي و خارجي به چاپ رسيده است. دکترای او درباره اقلیم ایران بود که اولین مطالعه جغرافیای ایران بود. مقاله او در سال ۱۹۵۶ به زبان انگلیسی منتشر شد و برای چندین سال تنها منبع هواشناسی ایران تا به امروز بود. کار مهم دیگری که انجام داد، اطلس اقلیم ایران است که بارها منتشر شده و کتاب مرجع است. او در نگارش کتاب بزرگی به نام ایرانشهر که توسط یونسکو برای آموزش ایران منتشر شد، نقش اساسی داشت.
گنجی مقالات مهمی برای چندین دایره المعارف نوشته است. او دکتر است. غلامحسین سرپرستی بخش جغرافیای دایره المعارف فارسی، اولین دایره المعارف ایرانی جدید تحت نظر مصاحب را بر عهده داشت و برای آن اثر مقاله می نوشت. دکتر. محمد حسن‌گنجی در دایره‌المعارف بریتانیکا در چندین ویرایش مقاله‌هایی درباره جغرافیای ایران نوشته است. او مقالاتی به زبان انگلیسی برای دایره المعارف ایرانیکا که در آمریکا منتشر می شد نوشت.
همچنین در سالهای پس از انقلاب اسلامی مقالات زیادی برای دایره المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام نوشت. اینها شامل مقاله مفصلی درباره آب است که به عنوان اولین مدخل در یک مجلد بزرگ دایره المعارف اسلامی منتشر شده است که آب را از منظر فیزیک، جغرافیا و مسائل حجم آب در ایران و جهان اسلام بررسی می کند. آرای فقها و اولیای الهی درباره آب یکی از ده ها مقاله او در این دایره المعارف، مقاله «هفت آب و هوا و اقلیم» است که به عنوان یکی از چهارده مقاله برگزیده در تمامی مجلدات این دانشنامه برنده جایزه شد.
گنجی ۱۴ کتاب درسی برای نویسندگان و دانش آموزان کتاب درسی تهیه کرده است. او نحوه شروع خود را توضیح داد: «در خرداد ۱۳۳۵، یک روز همایون اشتانی زاده از من خواست که قراری بگذارم و به محض ورود به دفتر مطبوعش در طبقه دوم ساختمان کوچکی در خیابان شاه، کتاب کوچک و بزرگی را به من داد که یک کتاب رنگارنگ زیبا داشت. جلد با نام جغرافیای طلایی او گفت این کتاب یک کتاب درسی جغرافیای عمومی برای مدارس ابتدایی است و اگر کتاب فعلی کلاس پنجم را با ترجمه آن جایگزین کنیم، خدمت بزرگی به آموزش دانش آموزان جدید می کنیم.
حق با او بود، زیرا در آن زمان کتاب های جغرافیای ابتدایی روی کاغذ بسیار ارزان با نقشه های سیاه و سفید مختلط چاپ می شد. اوشانی زاده افزود تا زمانی که محتوای کتاب تکمیل شود، فیلم و صوت آن را تهیه می کند و کتاب ابتدایی مشابه جغرافیای طلایی اما به زبان فارسی را برای سال اول تحصیلی تهیه می کند. قراردادی به مبلغ ناچیز ۷۵۰۰ تومان به نام من و دو تن از شاگردان و جغرافیدانان خوبم به نام های دکتر لطف الله مفخم پایان و حسین خلیلی فر منعقد شد و شروع به کار کردیم و تا پنجم طول نکشید.
کتاب جغرافیای سال تحصیلی ابتدایی تمام شد، بزرگ بود و از کاغذ باکیفیت درست شده بود، نقشه های رنگی زیبا و عکس های دانش آموزی به موقع ظاهر شد، به قیمت ۳۵ ریال و هجوم دانش آموزان به برخی شهرها برای تهیه آن. آنقدر زیبا بود که شنیدیم در بازار سیاه پیدا شده و جلد آن ۱۵۰ ریال فروخته شده است.
موفقیت کتاب جغرافیای پایه پنجم باعث شد به فکر تهیه کتابی مشابه با شرایط و کیفیت مشابه جغرافیای ایران برای کلاس ششم ابتدایی، اما پیچیدگی کار در این کتاب-فیلم باشیم. ، نه دینگ وجود داشت، نه نقشه، نه عکس، و باید همه چیز را از ابتدا برنامه ریزی می کردیم.
صنعتيزاده هنرمند بزرگ و گرانقدر امروز، استاد پرويز كلانتري را كه در آن روزها جواني پرشور و شوق بود پيدا كرد و او سراسر كتاب را با نقاشيهاي مناسبحال درباره معيشتهاي ايراني و محيط زيست آنها مزين ساخت.»
منبع: دانشگاه بیرجند
