محمدحسین بشرویهای معروف به بدیع‌الزمان فروزانفر فرزند آقا شیخ علی بشرویهای در سال ۱۲۷۶ هجری شمسی در بشرویه از توابع استان خراسان جنوبی زاده شد. مقدمات علوم را در زادگاه خود آموخت و آن‌گاه راهی مشهد شد. دکتر فروزانفر از محضر استادان ادب حوزه خراسان، هم چون ادیب نیشابوری بهره برد.
دکتر فروزانفر در تهران
حدود سال ۱۳۰۰ به تهران رفت و تحصیلات خود را در مدرسه سپهسالار ادامه داد و چندی حجره‌‌ای در مسجد سپهسالار داشت. در جوانی در همان مدرسه به تدریس پرداخت و چندی بعد در سال ۱۳۰۵ به سمت معلمی دارالفنون و دارالمعلمین عالی منصوب شد. در سال ۱۳۱۳ به معاونت دانشکده معقول و منقول (الهیات) منصوب شد.
در سال ۱۳۱۴ هیئت ممیزه دانشگاه تهران مرکب از نصرالله تقوی، علی اکبر دهخدا و ولی‌الله نصر تألیف ارزنده او به نام «تحقیق در زندگانی مولانا جلال الدین بلخی» را ارزیابی و به او گواهی‌نامه دکتری اعطا کرد. به استناد این گواهی نامه در همان سال به سمت استادی دانش سرای عالی و دانشکده های ادبیات و معقول و منقول منصوب شد. در سال ۱۳۲۳ بر اساس رای شورای استادان به ریاست دانشکده معقول و منقول برگزیده شد و تا سال ۱۳۴۶ در این سمت باقی بود.
شاگردان دکتر بدیع‌الزمان فروزانفر
از ابتدای تاسیس دوره دکتری ادبیات فارسی در دانشگاه تهران، تدریس در دوره دکتری را به عهده گرفت و برنامه این دوره را پایه‌‌گذاری کرد. فروزانفر استاد و راهنمای جمعی از دانشجویان مبرز دوره دکتری در دانشکده های ادبیات و الهیات بود. بعدا آنها استادان برجسته ادب پارسی و مطالعات فرهنگ ایران شدند. از جمله پرویز ناتل خانلری، ذبیح الله صفا، مهدی حمیدی شیرازی، عبدالحسین زرین کوب، غلام حسین یوسفی، محمد امین ریاحی، سید محمد دبیرسیاقی، محمدرضا شفیعی کدکنی، سیمین دانشور، ضیاءالدین سجادی، جلال متینی، سید صادق گوهرین و محمدجعفر محجوب.
بازنشستگی دکتر فروزانفر
فروزان فر در سال ۱۳۴۶ از استادی دانشگاه بازنشسته شد، اما همکاری خود را در تدریس در دوره دکتری ادبیات فارسی تا روزهای پایانی عمر ادامه داد. در همین زمان عضویت مجلس سنا را یافت. مدتی نیز ریاست کتابخانه سلطنتی را نیز به عهده گرفت. بدیع الزمان فروزانفر در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۴۹ بر اثر سکته قلبی در ۷۳ سالگی درگذشت.
آثار ماندگار دکتر بدیع‌الزمان فروزانفر
سخن و سخنوران (۱۳۰۸) اثر برجسته فروزان فر، سرمشقی برای تحقیق در تاریخ ادبیات ایران و دریچه‌‌ای به نقد شعر فارسی بود. این کتاب فروزانفر ضمن آن که سنت دیرینه تذکره نویسی در ادبیات فارسی را در نظر داشته، راه گشای تحقیقات نوین در تاریخ ادبیات ایران نیز بوده است.
قبل از نشر این تذکره تحقیقی و انتقادی، عالی‌ترین اثری که به عنوان تاریخ ادبی تحت عنوان معمول تاریخ شعرا عرضه میشد، مجموعه تقریرات درسی میرزا محمدحسین خان ذکاء الملک بود. هر چند در جای خود آکنده از نکات جالب بود، از دیدگاه علمی بر هیچ مبنای متفق علیه مقبولی مبتنی نبود. اما اثر فروزانفر کار تازهای بود، و بلافاصله بعد از نشر، مورد توجه و تحسین اهل نظر واقع شد و کسانی چون محمد قزوینی، محمدعلی فروغی و مینورسکی جزو اولین کسانی بودند که کار او را ستودند. پژوهش‌‌های بعدی در زمینه تاریخ ادبیات ایران و شاخص تر از همه، تاریخ ادبیات در ایران تالیف ذبیح‌الله صفا از کتاب سخن و سخنوران تأثیر پذیرفته‌‌اند.
شیفتگی دکتر فروزانفر به مولانا
اما آن چه نام فروزانفر را بر تارک تحقیقات ادبی و عرفانی نشاند، شیفتگی او به نبوغ ادبی شگرف مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و تلاش ۴۰ ساله او در کار تحقیق پیرامون آثار و اندیشه مولوی بود. رساله در احوال مولانا (۱۳۰۵) طلیعه ای از مطالعات فروزانفر درباره مولوی بود. این اثر طی چهل سال با تالیف مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، احادیث مثنوی، تصحیح دیوان کبیر (کلیات مولوی) و شرح مثنوی شریف ادامه یافت.
همچنین رساله در شرح احوال عطار، تصحیح معارف بهاء ولد، معارف برهانالدین محقق و ترجمه رساله قشیریه را گام‌‌های جنبی او در راه شناخت افراد و آثار موثر بر تکوین شخصیت و آثار مولوی دانسته‌اند. فروزان فر در جست و جوی یک مبنای علمی برای شرح مثنوی تصحیح انتقادی آثار خود مولانا و آن‌چه را در بین منابع الهام او شامل معارف بهاء ولد، معارف برهانالدین محقق و مقالات شمس تبریزی میشد در این زمینه بر هر کار دیگر مقدم شمرد.
کتاب فیه مافیه را که مجموعه گفتارهای مولانا در مجالس خاص بود تصحیح نمود و با تعلیقات جامع و بایسته نشر کرد. معارف برهان محقق را هر چند ظاهرا بر مبنای یک نسخه خطی ناقص با تعلیقات محققانه و با مقدمه و فهرست‌های دقیق طبع نمود، معارف بهاء ولد را، که خود مولانا فواید والدش میخواند در دو جزء جداگانه با تحقیقات عالمانه منتشر ساخت. مقالات شمس را هم ظاهرا از روی چند نسخه عکسی که در اختیار داشت مقابله کرد. اما مجال طبع و تصحیح نهایی آنها را نیافت.
فهرست آثار منتشر شده استاد بدیع الزمان فروزانفر
- «سخن و سخن وران» در دو جلد (۱۳۰۸-۱۳۱۲)
- منتخبات ادبیات فارسی (۱۳۱۳)
- رساله در تحقیق احوال و زندگانی مولانا جلال الدین محمد مشهور به مولوی (۱۳۱۵)
- تاریخ ادبیات ایران (۱۳۱۷)
- فرهنگ عربی به فارسی (با مشارکت چهار نفر از استادان) (۱۳۱۹)
- خلاصه مثنوی، به انتخاب و انضمام تعلیقات (۱۳۲۱)
- زنده بیدار (حی بن یقظان) اثر ابن طفیل (تصحیح) (۱۳۳۴)
- فیه مافیه از گفتار مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی (تصحیح) (۱۳۳۰)
- معارف سلطان العلمل بهاء الدین محمد بن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاء ولد (تصحیح) (۱۳۳۳-۱۳۳۸)
- ماخذ قصص و تمثیلات مثنوی (۱۳۳۳)
- احادیث مثنوی (۱۳۳۴)
- کلیات شمس یا دیوان کبیر (۱۳۳۶-۱۳۴۸)
- معارف برهانالدین محقق ترمذی (تصحیح) (۱۳۳۹)
- شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری (۱۳۳۹-۱۳۴۰)
- مناقب اوحدالدین کرمانی (تصحیح) (۱۳۴۷)
- ترجمه رساله قشیریه (تصحیح) (۱۳۴۵)
- «شرح مثنوی شریف» در سه جلد (۱۳۴۶-۱۳۴۸)
- مجموعه مقالات بدیع الزمان فروزان فر، به کوشش عنایت الله مجیدی (۱۳۵۱)
- مجموعه اشعار فروزان فر (با مقدمه دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی)
